ص:2

زندگی و مبارزات آیت الله شهید سیدمحمدباقر حکیم

کد: 1543

نویسنده: غلامرضا گلی زواره

ویراستار: مرضیه علاقه بند

تهیهکننده: مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما

ناشر: دفتر عقل

چاپ: زلال کوثر

نوبت چاپ: اول / 1388

شمارگان: 1400

بها: 10000ریال

نشانی: قم، بلوار امین، مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما

تلفن: 2919670 _ 0251 دورنگار: 2915510

تهران: خیابان جام جم، ساختمان شهید رهبر، طبقه زیرزمین

تلفن: 22014738 نمابر: 22164997

info@irc.ir www.irc.ir

شابک: 3-44-5563-600- 978 / ISBN: 978-600-5563-44-3

ص:3

ص:4

کوشش های فرهنگی، تبلیغی و آموزشی35

فصل سوم: مواضع سیاسی و مبارزه ها37

عالم سیاست مدار37

مشتاق انقلاب اسلامی و رهبری امام خمینی رحمه الله 39

مقاومت ها و مجاهدت ها41

تأسیس مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق44

فصل چهارم: اخلاق فردی و اجتماعی46

جویبار عاطفه در خانه46

فضیلت های اخلاقی47

شهادت49

فصل پنجم: گزیده ای از سخنان آیت الله حکیم53

نشانه های حضور تشیع در عراق53

ضرورت وحدت و انسجام قشرهای گوناگون54

ویژگی های امام خمینی رحمه الله 56

افق های روشن57

انس مقدس57

منابعی برای مطالعه بیشتر58

ص:5

فصل ششم: همراه با برنامه سازان60

موضوع ها و محورهای برنامه سازی60

پرسش های مسابقه ای62

پرسش های کارشناسی62

کتاب نامه64

ص:6

ص:7

مبارزه با ظلم، سالیان درازی، درد دوری از وطن را به جان خرید و آن گاه که می خواست در بازسازی سرزمینش سهمی بگیرد در وطنش به دست مزدوران در خون خود غلتید.

به این ترتیب، به آرزوی دیرینه اش؛ یعنی شهادت دست یافت و ندای حق را لبیک گفت. درود خدا بر او و بر خاندان شهیدش.

فاضل ارجمند جناب آقای غلامرضا گلی زواره آنچه در این پژوهش به انجام رسانده، گذری و نظری است به تلاش ها و کوشش های آن شهید گران قدر. امید است این اثر، پیش زمینه ای باشد برای ایجاد الفت بیشتر میان دو ملت بزرگ و ماندگار همیشه تاریخ؛ ایران و عراق و دست مایه ای شود برای دست اندرکاران رسانه ملی.

و من الله التوفیق

واحد تاریخ و مناسبت ها

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص:8

ص:9

همت و اراده راستین آنان را ارج می نهادند و همواره به این بزرگواران که جانانه از اسلام وشیعه پاسداری کرده اند، ارادت می ورزیدند.

بنابراین، چهره های پرافتخار آل محمد صلی الله علیه و آله ستارگان نورانی تاریخ بشری اند و همچنان در دل های مؤمنان جای دارند و این بزرگداشت فراگیر، گویای شهامت، شهادت، علم، تقوا و نستوهی آن وجودهای مبارکی است که مردم در ایشان آرمان های عالی را مجسم می بینند. مزارها، گلدسته ها و گنبدهای آنان مشعل هایی هماره پرفروغ هستند که در برابر هرگونه ناروایی، نابسامانی و ستم سربرآورده اند.

یکی از طوایف سادات که همچون شجره ای مبارک در سرزمین های اسلامی شاخ و برگ گسترانید و به اصالت، نجابت، صحت نسب و بزرگی نام داشتند، خاندان طباطبایی است. آن عزیزان از ذریّه امام حسن مجتبی(ع) و از نسل حسن مثنی و از اولاد ابراهیم طباطبا هستند. جد بزرگوار آنان احمد (فرزند سوم ابراهیم مذکور) که در نیمه دوم قرن سوم هجری و اوایل قرن چهارم می زیست، به ایران مهاجرت و در اصفهان اقامت می کند. بدین ترتیب، شاخه های متعدد سادات طباطبایی در ایران، از آن روزگاران پراکنده شده اند.

یکی از شاخه های این شجره طیبه، خاندان حکیم است. سرسلسله آنان سید علی حکیم فرزند سید مراد، طبیب ویژه درباره شاه عباس اول صفوی است که به سبب دانش و فضیلتش، همگان به وی احترام می گذاشتند. او که

ص:10

برای زیارت به نجف اشرف کوچید، با اصرار مردم، برای طبابت در این شهر اقامت گزید و از این زمان، به «حکیم» شهرت یافت. از این خاندان، تاکنون مردانی بزرگ و عالم در جهان تشیع برخاسته اند؛ فرزانگان و فقهای نامداری که رهبری فکری، فرهنگی، شرعی و اجتماعی جامعه اسلامی را عهده دار شده اند.

در پنجمین نسل از خاندان سید علی حکیم، عالم بزرگی به نام سید مهدی حکیم پدیدار شد. وی که در حوزه نجف به درجه اجتهاد رسید، در مقام عالم دین به لبنان رفت و در آن مناطق به نشر فرهنگ تشیع و ترویج معارف اسلامی پرداخت.

نامورترین فرزند سید مهدی و شاخص ترین فرد این خاندان، مرجع بزرگ تقلید شیعیان جهان، سید محسن حکیم است. او ضمن فعالیت های علمی و ترویج مبانی دینی وشرعی، به امور سیاسی توجه ویژه داشت و معتقد بود، اگر سیاست را به معنای اصلاح امور بندگان خدا و تلاش برای بهبود زندگی آنان بدانیم، بزرگان دین باید با همه توان و ظرفیت، در این زمینه فعالیت کنند. بر این اساس، وی با دخالت در بسیاری از موقعیت های سیاسی روزگار خویش، فتوا صادر می کرد.

فرزندان و نوادگان وی نیز به پیروی از پدر، به ویژه با توجه به اوضاع سیاسی عراق، در صحنه های سیاسی و اجتماعی این کشور اثرگذار بوده اند. برخورد خشونت آمیز و شهادت آفرین فرمانروایان ستمگر و کارگزاران مستبد و مستکبر با اعضای این خاندان، در تاریخ عراق بی سابقه است.

ص:11

پنجمین فرزند این مرجع عالیقدر، آیت الله سید محمدباقر حکیم است. او تحصیلات حوزوی را نزد پدرش، سید محمدحسین حکیم و سید محمدباقر صدر و آیت الله خویی گذرانید و حکمت و علوم قرآنی را به طور تخصصی دنبال کرد و سرانجام، در فقه و اصول به درجه اجتهاد رسید.

او ضمن تدریس در دانشکده اصول دین بغداد، در تأسیس مدرسه العلوم الاسلامیة مشارکت داشت و به همراه سید محمدمهدی حکیم و عده ای از یاران، «حزب الدعوة» را در سال 1337 بنیان نهاد.

او که مورد اعتماد پدرش بود، در بسیاری از برنامه های فرهنگی و اجتماعی حضور می یافت و در زمان مرجعیت شهید سید محمدباقر صدر، زیر نظر وی فعالیت می کرد. در پی آن، عوامل رژیم بعثی او را دستگیر و در سال 1355 خورشیدی به حبس ابد محکوم کردند، ولی با دستور عفو عمومی حسن البکر، از زندان آزاد شد.

در پی افزایش فشارهای سیاسی در عراق، به سال 1359 خورشیدی پنهانی به سوریه و پس از مدتی کوتاه، به ترکیه رفت و از آنجا راهی ایران شد و با اهتمام در عرصه های اجتماعی و فرهنگی این کشور، مسئولیت هایی را برعهده گرفت که مهم ترین آنها عبارتند از: دبیر کلی «جماعة العلماء المجاهدین فی العراق» که در سال 1359 خورشیدی تأسیس شد؛ سخنگویی «مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق» که در 26 آبان 1361 پایه گذاری گردید؛ ریاست مجلس نام برده در سال 1365؛

ص:12

مشارکت در تأسیس «مجمع جهانی تقریب بین مذاهب اسلامی» و تصدی ریاست آن و قائم مقام «مجمع جهانی اهل بیت».

همچنین، او تشکیلات نظامی وابسته به مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق به نام «سپاه بدر» را به وجود آورد که نیروی سه هزار نفری آن، از عراقی های مهاجر به ایران بودند؛ قوایی که در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، ضد نیروهای متجاوز بعثی جنگیدند.

شهید آیت الله حکیم بعد از حمله آمریکا به عراق و سقوط حزب بعث، به عراق بازگشت و در نجف اقامت گزید. آن بزرگوار، در هفتم شهریور 1382 بعد از امامت نماز جمعه و هنگام خروج از صحن بارگاه امیرالمؤمنین، به دست عوامل تروریستی به شهادت رسید.

نوشتار حاضر کارنامه پربار علمی، فکری، فرهنگی و سیاسی ایشان را بازکاوی کرده است.

ص:13

ص:14

طباطبایی بودند و نسب آنان از پدر، به امام حسن مجتبی(ع) و از مادر به امام حسین(ع) می رسید.(1)

ص:15

درس او در نجف، محل گردهم آیی عالمان فاضل بود. وی همراه آیت الله شاهرودی حوزه نجف را اداره می کرد.

با رحلت آیت الله بروجردی، بیشتر شیعیان هند، پاکستان، عراق، افغانستان، سوریه، لبنان و ساحل نشینان خلیج فارس، ایشان را مرجع تقلید خویش قرار دادند. در این دوران به دستور وی، چندین مدرسه، مسجد و کتاب خانه در عراق، سوریه و افغانستان ساخته شد. بارگاه حرم مسلم بن عقیل در کوفه، با نظارت او بازسازی و ضریح حضرت ابوالفضل العباس(ع) به سفارش این مرجع بزرگ در ایران ساخته و به عراق منتقل شد.(1) سید محسن حکیم، در جایگاه مجتهد و فقیهی کامل، در فقه و اصول، پژوهش های پرمایه ای انجام داد که حاصل این پژوهش ها، کتاب مستمسک عروةالوثقی در چهارده جلد است. شرحی بر کفایةالاصول آخوند خراسانی، شروحی به تبصره علامه، مختصر النافع محقق و حاشیه ای بر مکاسب شیخ انصاری نیز از آثار وی است.(2)

آیت الله سید محسن حکیم در دوران حیات علمی و سیاسی خود، از احزاب عراق، دولت مردان فرومایه و بی دین، استعمارگران و منافقان، رنج های فراوانی دید، ولی پایدار و مقاوم ماند و از ملامت دشمنان واهمه ای نداشت.

با فراگیر شدن جنگ جهانی و یورش نظامیان انگلستان برای اشغال عراق، آیت الله حکیم در سال 1293(1332 ه_.ق) هم پای عالمان شیعه، در جبهه ناصریه، بر ضد مهاجمان، مبارزه را آغاز کرد و از سوی استادش، سید محمد

ص:16

سعید حبوبی، رهبری مبارزان را پذیرفت. همچنین در برابر اقدام های ناشایست ملک فیصل _ پادشاه وقت عراق _ ایستاد و مانع تصویب لوایح ضد اسلامی به دست این زمام دار نالایق و جفاپیشه شد. زمانی هم که حزب بعث بر سر کار آمد و با گرایش کمونیستی و نقاب جمهوری، دیکتاتوری خونینی را بر عراق تحمیل کرد، در فتوای تاریخی و سرنوشت ساز خویش، بعثی ها را کافر خواند و همگان را از همکاری با آنان بازداشت. در دوران احمدحسن البکر، فشار بعثیان بر ایشان شدت یافت، ولی اعتراض ها و روشنگری های آیت الله حکیم را متوقف نساخت. هنگامی که بعثیان با استقامت وی روبه رو شدند، با تحریک اوباش و چماق داران، به خانه اش یورش بردند و به این مرجع والامقام، بی حرمتی کردند.(1)

سرانجام آیت الله سید محسن حکیم، در 27 ربیع الاول 1390 ه_.ق، برابر با 1348ه_.ش دیده از جهان فرو بست و پیکرش در نجف، کنار کتاب خانه اش به خاک سپرده شد.(2)

ص:17

رسیدند. این بزرگان عبارتند از: آیت الله حاج سید یوسف حکیم (فرزند بزرگ سید محسن حکیم که مدرس فقه و اصول نجف به شمار می رفت)، آیت الله حاج سید محمدرضا حکیم، شهید آیت الله حاج سید مهدی حکیم، آیت الله حاج سید کاظم حکیم، شهید آیت الله دکتر سید عبدالهادی حکیم، شهید آیت الله حاج سید عبدالصاحب حکیم، شهید آیت الله سید علاءالدین حکیم، مرحوم آیت الله حاج سید عبدالعزیز حکیم، شهید آیت الله سید محمدحسین حکیم و شهید آیت الله سید محمدباقر حکیم. از آن بزرگوار، چهار دختر نیز باقی ماند.

این خاندان را به راستی باید «آل شهادت» نامید؛ زیرا در طول 34 سال حاکمیت خوفناک حزب بعث عراق، بیشتر فرزندان و وابستگان ایشان دستگیر و ناپدید شدند. در اوایل دهه 1960 م. دیکتاتور عراق، در اقدامی تلافی جویانه، ده ها تن از خاندان حکیم را تیرباران کرد؛ زیرا حزب بعث نمی توانست شاهد شکل گیری مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق، به عنوان نهادی متشکل و فراگیر برای گروه های جهادی این کشور باشد.

پلیس عراق در سال 1981م.، 125 تن از اعضای خانواده حکیم را بازداشت کرد و 29 نفر از آنان را به قتل رساند. در سال 1988م.، عوامل رژیم بعثی، سید مهدی حکیم (برادر سید محمدباقر حکیم) را در سودان به شهادت رساندند. یک ماه پس از باز شدن درهای زندان عراق نیز خانواده حکیم اعلام کردند هجده عضو دیگر این خانواده که تا آن روز از آنان بی خبر

ص:18

بودند، به شهادت رسیده اند.(1) به همین دلیل بود که امام خمینی رحمه الله در پیامی به سید محمدباقر حکیم، به مناسبت شهادت ده ها تن از خاندان وی، در وصف این شجره مبارک فرمود: «آل حکیم، آل شهادت است».(2)

ص:19

خانوادگی، از او شخصیتی اندیشمند، وارسته، مبارز و مقاوم ساخت؛ انسانی والا که نه تنها خود به محضر علما و بوستان دانشوران راه یافت، بلکه افرادی را نیز به کمالات علمی و اخلاقی رهنمون شد.

دوران کودکی محمدباقر، در محیطی سرتاسر عطوفت و صفای آمیخته با محبت اهل بیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سپری گردید و او چون نهالی خوش بو به بالندگی رسید و علاقه ها و عواطفش با حبّ به پیشوایان شیعه شکل گرفت. آن هنگام که مادر مهربانش وی را شیر می داد، خلق و خوی نیک را نیز در اعماق وجود فرزندش به امانت می نهاد. بدین سان بر لوح پاک ضمیرش، فضیلت نقش بست و وی را در برابر ناپاکی ها و پلیدی ها بیمه ساخت.

نخستین مکتب درسی محمدباقر در خانه تشکیل شد و نخستین معلم او، پدرش بود. پدر با الهام از توانایی های علمی و تجربه های شیرین زندگی، ضمن هماهنگ ساختن خود با روحیه کودکانه و در نظر گرفتن ویژگی های خاص فرزند عزیزش، او را با مفاهیم دینی و قرآنی و باورهای مذهبی آشنا می کرد و برایش از نماز و بندگی خدا سخن می گفت، او را به مجالس مذهبی می برد و با اجتماعات دینی و عبادی آشنا می کرد.

اندکی بعد، پدر در کنار آموزش قرآن، برای استوار ساختن زیربنای علمی و فکری سید محمدباقر، گام های مقدماتی را برداشت. فرزند نیز سخنان دل سوزانه پدر را به گوش جان می شنید و آموزه های دینی را مشتاقانه فرا می گرفت.

ص:20

ص:21

غنیمت شمرد. جلسه های درس آیت الله خویی بسیار منظم بود و بحث های ایشان با ترتیبی اصولی و علمی پیش می رفت. ایشان در گفت وگوها، بیشتر به اشکال ها و پرسش هایی پاسخ می گفت که به تقویت بنیه علمی شاگردان کمک کند. این عوامل، سید محمدباقر را به سوی درس این استاد جذب کرد. افزون بر این، تسلط کامل آیت الله خویی به نکته ها و دقایق ادب عرب، به همراه بیان رسا و شیوا، محمدباقر را به شوق می آورد. شاگردان برجسته آیت الله خویی می دانستند که درس ایشان، فشرده ای از عقاید و اصول آقا ضیاءالدین عراقی، میرزای نایینی و آیت الله کمپانی است، ولی بحث و استدلال های استاد بر ردّ یا قبول مبانی دیگران، با بیان جذاب و تحلیلی عمیق آمیخته بود. سید محمدباقر حکیم در طول تحصیل نزد آیت الله خویی، همواره سخنان استاد در فقه و اصول را می نگاشت که البته از سرنوشت این نوشته ها اطلاعی مطمئن به دست نیامد.(1)

استاد دیگر ایشان، آیت الله سید محمدباقر صدر بود که همکاری گسترده ای با او داشت.(2) سید محمدباقر حکیم، از پدرش، سید محسن حکیم، امام خمینی، آیت الله سید محمدرضا گلپایگانی، شهید سید محمدباقر صدر، آیت الله سید ابوالقاسم خویی و آیت الله سید علی خامنه ای (مقام معظم رهبری) و تنی چند از علمای دیگر حوزه نجف، اجازه اجتهاد و نقل حدیث دریافت کرد که این مطلب، گواه درجه علمی و فکری اوست.(3)

ص:22

ص:23

باری، سید محمدباقر حکیم در آغاز، کتاب کفایةالاصول را در محضر شهید صدر فراگرفت و درس خارج را نیز با ایشان ادامه داد و در بخش عمده ای از درس فقه و اصول حضور یافت.(1)

ارتباط این شهید با استادش را از زبان خودش می خوانیم:

رابطه من با ایشان در همه زمینه های ممکن بوده است؛ در زمینه های شخصی با جوانب گوناگونش و در عرصه های علمی و تلمّذ نزد ایشان، همچنین در بعد جهاد و فعالیت های سیاسی و اجتماعی، برای او گاهی یک دوست و یار نزدیک و گاهی چون فرزند و زمانی همچون شاگرد بودم. من با او رابطه سرباز با فرمانده را داشتم و دوست و فرزندش بودم. در آغاز و در سال 1376 ه_.ق، کتاب کفایة را نزد برخی اساتید می خواندم که به من خبر دادند استاد جوانی است که این کتاب را به خوبی تدریس می کند. از آن زمان به درسش حاضر شدم و بعدها فهمیدم درس او از دو ویژگی اساسی برخوردار است: نخست اینکه سعی داشت مطالب علمی آخوند خراسانی را که به آن فقط اشاره ای رفته بود، با برنامه و به طور مرتب و توأم با فهرست بیان کند، اما در هنگام طرح برخی اشکال ها و یا سؤالات می کوشید شخصیت آخوند را حفظ نماید و چنان این کار را با ظرافت انجام می داد که ما تصور می کردیم آخوند خراسانی خودش زنده است و از عقاید خود دفاع می کند. در کنار این شیوه همواره تلاش می کرد برای ما افکار و اندیشه های تازه ای را بازگو کند. از آنجا بود که با ایشان همراه شدم و همین روش اصولی را در طرز تفکر نسبت به مسائل علمی پیش گرفتم.

به تدریج به او نزدیک تر شدم و یار او گردیدم. در حقیقت در کنار شاگردی، ایشان به من لطف داشتند و ما دوست هم شدیم، البته به تمام معنای کلمه، به طوری که به من اجازه می دادند در خصوصی ترین مسائل زندگی ایشان دخالت کنم و در این موارد به من مراجعه می کردند.

ص:24

همان گونه که من از ایشان می خواستم بر من منت بگذارند و در مسائل شخصی من، کمک و یاری کنند. این حالت، اندک اندک رشد کرد و من دیگر دوست و شاگرد ایشان بودم و در همه فعالیت های علمی سیاسی و اجتماعی ایشان شرکت داشتم. یکی از مواردی که بدان افتخار می کنم، همکاری من در نگارش دو کتاب فلسفتنا و اقتصادنا است. ما با هم این کتاب ها را می خواندیم و در مورد افکار مطروحه و روش نگارش در آنها بحث می کردیم که من چه از نظر علمی و چه به لحاظ اخلاقی و رفتاری از این مسئله بهره بسیار بردم.

همچنین بر طبع این دو کتاب نظارت داشتم و در آن زمان به دلیل کمبود چاپ خانه و عدم دسترسی به منابع و کمبود کاغذ و بودجه، و خطرات سیاسی به دلیل پیشرفت کمونیسم در آن هنگام، کاری رنج آور و خسته کننده بود. در تصحیح پیش نویس ها دیدم که لطف کرده اند نام مرا در مقدمه کتاب فلسفتنا ذکر کرده اند که آن را حذف کردم. بعد از طبع کتاب، از من گلایه کردند که چرا این گونه عمل نموده ام. در چاپ کتاب اقتصادنا به مسئول چاپ خانه گفت که من نباید در مقدمه کتاب تصرف کنم؛ زیرا می خواستند نام من در مقدمه بیاید. در واقع، یکی از ارزش های تربیتی شهید صدر بود که ما می خواستیم کارهایمان برای خدا باشد و ذره ای تمایلات نفسانی در آن دخالت نکند.

در مرحله اخیر نیز افتخار این را داشتم که در نجف در کنارش ماندم و در فعالیت های ایشان شرکت داشتم. با اینکه تحت نظر بود و به وی اجازه نمی دادند با کسی تماس بگیرد، ولی من از طریق خاصی با ایشان تماس داشتم و در اموری مهم مشورت می کردم تا اینکه ایشان شهید شد و برخلاف سرکوب و اختناق شدید، در آگاه ساختن مردم، در داخل و خارج عراق تلاش و سعی می کردم، درحالی که اگر کسی آن روزها در مورد به شهادت رسیدن آیت الله صدر سخنی بر زبان جاری می ساخت، خود را در معرض خطر مرگ و مجازات های شدید قرار می داد و با اینکه موانع بسیاری وجود

ص:25

داشت، توانستم بحمدالله این کار را انجام دهم.(1)

ص:26

بررسی های سنتی و رایج، مطالعات اسلامی مدرن را پدید آورد تا از نو به این عرصه آگاهی ببخشد و آن را در انجام وظایف خویش نیرومند سازد. در کنار این نوع بررسی ها، شهید صدر افکار جدیدی در چنین ابعادی بنیان نهاد و مبانی اسلامی را در زمینه مسائل و مشکلات جامعه اسلامی استنباط و به شکل جالبی عرضه کرد. استادم در تألیف این مطالب، از روش جدید و آسان نویسی و شیوانگاری بهره برد. در آموزش ها، سخنرانی ها و تأکیدهایش، بر این باور بود که حوزه باید مبارزه سیاسی خود را آغاز کند و این شیوه اسلام اصیل و ائمه است و ما باید به دفاع از اسلام و موجودیت آن برخیزیم. جوانان را از انحراف و افکار وارداتی و غربی بازمی داشت و عناصر باهوش و فعال را جذب حوزه علمیه می کرد و ضمن آموزش های لازم، روح جهاد، مبارزه و فداکاری و اعتقاد به یک حرکت سیاسی را در آنان پدید می آورد. بسیاری از شاگردانش به گونه ای تربیت شده بودند که همواره آماده هر نوع فداکاری در راه اسلام و دفاع از ارزش های دینی بودند، عده ای از آنان در زمان حیات شهید صدر و برخی پس از او، به شهادت رسیدند. (1)

ص:27

حرکت های نو و اثرگذار مخالفت می کردند. نامه های شهید صدر به آیت الله حکیم، گویای رنج های فراوانی است که آن شهید گران قدر از مخالفت های این عده متحمل گردید.(1)

این مدرسه را شهید محمدتقی حکیم اداره می کرد و با کلاس های منظم، به فراگیران علوم دینی اختصاص یافته بود. آیت الله محمدباقر حکیم در ارتقای کمّی و کیفی درس های عرضه شده چنان عمل می کرد که در کنار ارزش های علمی و فکری، نوعی دگرگونی ساختاری در ذهن دانشجویان پدید آورد و آنها را به نوآوری و آفرینش های اثرگذار وادارد تا در گره گشایی از مشکلات جامعه، گام های مؤثری بردارند.

از نمونه های همدلی آیت الله حکیم با شهید صدر، زمانی بود که آیت الله حکیم در سال 1380 ه_.ق برای عملی ساختن آرمان های خویش و گسترش اندیشه های پویای اسلامی، ره سپار لبنان شد. او پیش از این سفر، به کاظمین رفت تا با استادش، شهید صدر، خداحافظی کند و چند روزی با ایشان به سر بُرد. وی از لبنان نامه های مفصل برای شهید صدر می فرستاد و پاسخ هایی دریافت می کرد که در آنها شهید صدر از عواطف جوشان و دل نگرانی های خود سخن گفته بود. ایشان در این نامه ها از حمله های ناجوان مردانه حزب بعث به خویش، در پوشش ظاهری برخی مدعیان علم و دیانت خبر می داد. در این یورش ها، رژیم بعث در پشت سر برخی منسوبان به دانش و معرفت قرار گرفته بود. شهید صدر در نامه ای به سید محمدباقر حکیم نوشت:

پس از رفتن شما، خبرها و ماجراها و سخن ها، هیاهوها و حملات بسیاری علیه این دوست تو، به منظور تخریب او صورت گرفت. این یورش ها ابتدا

ص:28

در میان هیئت نظارت بر مجله الاضواء، یا دقیق تر بگویم تعدادی از آنها و هم فکرانش آغاز شد و آنان شروع به انتقاد و گلایه کردند. آنگاه این حملات شدت گرفت و به ناگاه عده ای سربرآوردند و به آنان پیوستند. این گروه تهمت های فراوانی در خصوص مسائل عجیب و غریب به من و به افرادی که تو آنان را می شناسی، نسبت دادند.

البته آن شهید بزرگوار، با درایت، پایداری و صبوری و به کمک یاران و شاگردانی که آیت الله حکیم در میان آنان می درخشید، توانست به جهاد فکری، علمی و سیاسی خود ادامه دهد.(1) آیت الله حکیم خاطرنشان کرده است:

در همه مراحل، رابطه خود را با شهید صدر حفظ کردم. از طریق مرجعیت نیز، من به عنوان فرزند مرحوم آیت الله حکیم، مرجع آن روز و یار نزدیک آیت الله شهید صدر، رابط میان این دو شدم و همواره رابطه خود را [همچون] سربازی که پشت سر فرمانده حرکت [می] کند، با ایشان حفظ کردم. شهید صدر از معدود کسانی بود که قیام اسلامی ایران به رهبری امام خمینی را تأیید می کرد و از طریق من می کوشید مرجعیت شیعه، یعنی آیت الله سید محسن حکیم، چنین مسیری را مورد توجه قرار دهد و از امام خمینی در آن سال های اختناق حمایت کند. بسیاری از موضع گیری های پدرم تحت تأثیر آیت الله شهید صدر بود که چه به صورت مستقیم و چه به شکل غیرمستقیم، از طریق من و برخی برادران دیگر، این تأثیر را می گذارده است.(2)

یکی از برنامه های ارزشمند شهید صدر در ده سال پایانی عمر بابرکتش، برگزاری جلسه های هفتگی در خانه اش بود. در این جلسه ها، شاگردان برجسته ایشان شرکت می کردند و استاد در زمینه های اجتماعی و سیاسی با آنان گفت وگو و گرفتاری های مسلمانان را در سرزمین های مختلف، بازگو

ص:29

می کرد. سید محمدباقر حکیم نیز در این مجالس حضوری فعال داشت و می دید که شهید صدر چقدر به مسائل مسلمانان توجه دارد و به طور جدّی و پرتلاش به راه حل مشکلات آنان می اندیشد، در راه استوار ساختن پایه های حوزه های علمیه و مراکز گردهم آیی های گسترده عالمان دینی در نقاط دیگر می کوشد، مبارزان با کفر و طاغوت را در سرزمین های اسلامی راهنمایی می کند و مسلمانان را به حیاتی دوباره و پرتحرک فرا می خواند.(1)

در سال 1348 (1389 ه_.ق) رژیم بعثی کوشید با متهم کردن علامه شهید، سید مهدی حکیم (فرزند مرجع تقلید وقت، سید محسن حکیم و برادر سید محمدباقر حکیم) به جاسوسی، ضربه سختی به جایگاه والای مرجعیت شیعه وارد کند. شهید صدر برای دفاع از سید محسن حکیم، اجتماعی بزرگ در صحن مطهر حضرت علی(ع) ترتیب داد تا قدرت و پایگاه مرجعیت دینی را در میان مردم نشان دهد و ثابت کند سید مهدی حکیم که قرار بود به نمایندگی از مرجع بزرگ شیعه، پیام ها یا بیانیه ها را برای حاضران بخواند، مورد حمایت مردم است. با وجود این، بعثی ها به توطئه های خود ادامه دادند و آیت الله سید محسن حکیم زیر نظر گرفته شد و ورود و خروج به خانه ایشان ممنوع گردید، به گونه ای که حتی بزرگ ترین شخصیت ها و نزدیک ترین افراد به ایشان، جرئت رفت وآمد با آن مرجع بلندپایه را نداشتند. در این شرایط آشفته، شهید صدر با شجاعت به میدان قدم نهاد و به دیدار آیت الله حکیم در منزلش رفت. همچنین با سفر به لبنان، موج تبلیغاتی گسترده ای در دفاع از مرجعیت به راه انداخت و از آنجا در نامه ای به سید محمدباقر حکیم، فعالیت های تبلیغی خود را تشریح کرد.(2)

ص:30

ص:31

دانشکده ادبیات بغداد، دانشگاه امام صادق در تهران و نیز دانشگاه مذاهب اسلامی، در مقطع کارشناسی ارشد تدریس می کرد.(1)

دکتر آذرشب، استاد دانشگاه تهران، در همایش «قرآن و توسعه فرهنگی»، مهم ترین ویژگی سید محمدباقر حکیم را تربیت دانشجویان عالم و عاشق خواند که در کنار برخورداری از دانش، از خواهش های نفسانی رهایی یافته اند و در عالم معنویت و معرفت، سلوک می کنند. اعتماد به نفس بخشیدن به دانشجویان در عرصه های اجتماعی و سیاسی و معرفی اسلام به زبان روز، از دیگر ویژگی های وی است.

آیت الله حکیم در مکتب قرآن، صاحب دانشی ژرف و اشتیاقی تحول آفرین بود.(2) از معروف ترین شاگردان ایشان، شهید آیت الله سید عبدالصاحب حکیم، حجت الاسلام و المسلمین محمدباقر مهری و شهید سید عباس موسوی هستند(3). آیت الله سید محمدباقر حکیم تنها راه نجات مسلمانان از کمند مستکبران را تمسک خالصانه و استوار به مکتب اهل بیت(ع) می دانست. این عالم برجسته و فقیه ژرف نگر کوشید به مردم بفهماند فقط مذهب تشیع، آنان را از سرسپردگی نجات می بخشد و پرچم آزادگی آنان را برمی افرازد. مشروعیت و مقبولیت وی نزد علمای صاحب نام و مراجع بزرگ نجف، هدایت گران حوزه نجف و کربلا را بیش از پیش به هم نزدیک می کرد و از نفوذ بداندیشان به صف علما و رشک ورزان به بیوت علما می کاست.(4)

در روزگار خفقان بار حاکمیت رژیم بعثی، به ویژه در ماه مبارک رمضان، دانشجویان بغداد و نجف، در مسجد هندی که از مسجد های معروف نجف بود،

ص:32

گرد هم می آمدند و شهید حکیم برای آنان سخنرانی می کرد. زمانی هم که در قم اقامت داشت، هر شب پنج شنبه، سخنرانی، درس و روضه خوانی داشت و افراد زیادی در این جلسه ها از خرمن معرفت و اندیشه اش خوشه می چیدند.(1) با این همه تلاش های فکری، علمی، آموزشی و تبلیغی، سوگمندانه باید گفت تأکید صرف منابع بر جنبه سیاسی شخصیت آن بزرگوار، دیگر ابعاد شخصیتی ایشان را کم رنگ ساخته است، درحالی که شهید حکیم پیش از آنکه شخصیتی سیاسی باشد، مرد اندیشه، دانش و معرفت بود. بر اثر همین بینش ژرف فکری و علمی، در اجتماع و عرصه های سیاسی حضوری فعال داشت و در حقیقت، پشتوانه علمی اش، عامل حرکت جهادی اش گردید و وی را نماد روحانی آگاه و پیشرو ساخت. به راستی که جنبه معرفتی آن شهید در محاق گم نامی قرار گرفته و او در این عرصه، مظلوم و غریب مانده است.

ص:33

5. الظاهرة الطاغوتیة فی القرآن.

6. اهل البیت و دورهم فی الدفاع عن الاسلام.

7. دور اهل البیت فی بناء الجماعة الصالحه: از ارزشمندترین کتاب های شهید حکیم است که در آن، نقش اجتماعی و سیاسی هدایت پیشوایان دین را بازشناسانده است. این کتاب پنج جلدی در ایران ترجمه شده و انتشارات تبیان آن را چاپ کرده است.

8. ثورة الامام الحسین (النظریه، الموقف و النتائج).

9. حیاة اهل البیت: مجموعه ای از کتاب های کم حجم، ولی پرمحتوا درباره زندگی اهل بیت است که از میان آنها، دو کتاب الامام الکاظم و الامام الجواد در دسترس است.

10. الحکم الاسلامی بین النظریه و التطبیق.

11. دور الفرد فی النظریة الاقتصادیة الاسلامیة.

12. حقوق الانسان من وجهة نظر الاسلامیة.

13. النظریة الاسلامیة فی العلاقات الاجتماعیة.

14. النظریة الاسلامیه فی التحرک الاسلامیه.

15. لمحة عن مرجعیة الامام الحکیم.

16. دعبل الخزاعی، شاعر اهل البیت.

17. الشهید الصدر: المواقف و التوجهات.

18. السیرة العلمیة للشهید الصدر.

19. النظریة السیاسیة للشهید الصدر. (مرکز دراسات تاریخ العراق الحدیث) این سه کتاب درباره مواضع و دیدگاه های سیاسی، فکری و علمی شهید سید محمدباقر صدر است.

20. النجف الاشرف (رؤی و آفاق): این کتاب درباره حوزه نجف، جایگاه و چشم اندازهای آینده است.

ص:34

21. حوار فی المرجعیة الدینیه: در این کتاب، دیدگاه های ایشان درباره حکومت اسلامی، نقش مرجعیت در اداره جامعه و آینده نظام حکومتی عراق تشریح شده است.

22. المرجعیة الاجتماعیه (النظریه و المؤسسات): در این کتاب، تجربه های ایشان در حوزه سیاسی و اجتماعی، نظام تشکیلاتی و رهبری اجتماعی بیان شده است.

23. الوحدة الاسلامیه من منظور الثقلین: چندین بار در مصر و ایران به زبان عربی چاپ شده و نشر تبیان، ترجمه فارسی آن را چاپ کرده است.

24. الاخوة الاسلامیه من منظور الثقلین.

25. العلاقه بین القیادة الاسلامیه و الامة من خلال رؤیه نهج البلاغه.

26. مجموعه کتاب های المنهاج الثقافی السیاسی الاسلامی: این اثر در شش عنوان منتشر شده است: العقیده، الاخلاق، النظام، التاریخ، المواقف و الرؤی، العلاقات.

شمار کتاب های شهید سید محمدباقر حکیم را تا شصت عنوان هم نوشته اند، ولی در اینجا آثاری معرفی شده است که به چاپ رسیده اند. از آن شهید، مجموعه ای بسیار گسترده از سخنرانی ها و مقاله ها نیز باقی مانده است که در کنفرانس های اندیشه اسلامی، وحدت اسلامی و مجمع جهانی اهل بیت ایراد شده و معمولاً در سطح برترین، ژرف ترین و عالمانه ترین مقاله های عرضه شده بوده است. چنان که مشهود است، رویکرد ویژه ای در تألیفات و بررسی های علمی ایشان وجود دارد که سزاوار بررسی و تبیین دقیق و کامل است.(1)

ص:35

ص:36

1. نایب رئیس شورای عالی مجمع جهانی اهل بیت(ع)؛

2. ریاست شورای عالی مجمع التقریب بین المذاهب الاسلامیة؛

3. ریاست مرکز پژوهش های تاریخ معاصر عراق؛

4. سرپرستی مدرسه علمیه دارالحکمه که مدرسه ای دینی با روش های جدید برای تربیت نیروهای علمی بود و برادرزاده و داماد فاضلش، حجت الاسلام سید عمار حکیم آن را اداره می کرد؛

5. ریاست و سرپرستی مجمع الکوادر الاسلامی که مؤسسه ای برای تربیت نیروی انسانی و کادر سیاسی آینده عراق با دیدگاه های اسلامی بود؛

6. تأسیس مدرسه شهید صدر در سال 1360 در تهران و نظارت بر آن؛

7. تأسیس دانشگاه مذاهب اسلامی در تهران در سال 1370؛

8. بنیان نهادن مجمع کادرهای اسلامی در قم در سال 1368؛

9. تلاش برای راه اندازی جماعت علمای مجاهد عراق در سال 1360؛

10. تشکیل نیروهای توحید در سال 1360؛

11. تأسیس مرکز اسناد حقوق بشر و مرکز درمانی شهید صدر؛

12. تأسیس حوزه علمیه خواهران.(1)

ص:37

ص:38

مقابله با اشغالگری، مبارزه منفی بود که تظاهرات، اعتصاب، صدور بیانیه و تلاش هایی از این دست را دربرمی گرفت. تأکید بر حضور زنان و جوانان در صحنه استقلال سیاسی و اجتماعی عراق، توجه به گسترش علوم و تکنولوژی و نوسازی روابط با دیگر کشورها با در نظر گرفتن ارزش ها و آرمان ها، و از همه مهم تر جلوگیری از تخلف از احکام اسلام با قوت هرچه تمام تر، نمونه هایی از اِعمال ولایت و حاکمیت فقیه در این متد حکومتی بود. اینها مقدمه ای است برای حاکمیت فقیه در بالاترین و کامل ترین شکل ممکن که این برنامه باید به تدریج فراهم گردد.(1)

آیت الله حکیم خواستار سیاست و دولت و تشکیلاتی بود که نماینده تمام مردم عراق باشد و نقش مردم را در اداره امور کشور، نفی کننده اعمال حاکمیت از سوی مقام فقاهت نمی دانست. ایشان تأکید داشت دولتی قوی که به اسلام و ارزش های دینی احترام بگذارد، می تواند مشکلات کلان عراق را برطرف کند و مردم را از نگرانی و بحران ها و آشفتگی ها برهاند. البته این مهم در صورتی تحقق می پذیرد که تمام گروه ها برای رسیدن به این منظور همکاری کنند، اختلاف های قومی، حزبی و گرایش های فرقه ای را کنار بگذارند و در صفوفی متحد در این مسیر بسیج شوند.(2) او معتقد بود در آینده سیاسی عراق، عنصر مرجعیت نقش مهمی دارد و خود او در کنار دیگر مراجع عراق، می کوشید به روابط مراجع و روحانیان شیعی سامان دهد. البته تجربه انقلاب اسلامی را در این زمینه بررسی و آشکارا بر آن تکیه کرده بود. وی پس از ورود به عراق، در نخستین سخنرانی اش در بصره، اعلام کرد زیر

ص:39

نظر مرجعیت دینی فعالیت خواهد کرد و خود را سرباز مراجع بزرگوار می داند. سید محمدباقر حکیم با آیت الله سیستانی رابطه بسیار خوبی داشت و هنگام ورود به نجف گفت: «دست ایشان را می بوسم و نظراتشان را می پذیرم؛ چراکه ایشان رهبر، مرجع و بزرگ ما هستند.» آیت الله سیستانی نیز از ایشان تجلیل و استقبال کرد و از حضورش در عراق راضی بود.(1)

ص:40

برسند.(1) در آغاز ورود آیت الله حکیم به ایران، امام از وی دل جویی کرد و چند روزی در بیت رهبر انقلاب، میهمان ایشان بود تا منزلی مناسب برایش آماده کردند.(2) در آخرین روزهای حضورش در ایران نیز گفت:

من در میان شما (ایرانیان) در 25 سال گذشته ایستادم و در تمام این سال ها با حضور در این مکان مقدس (محل برگزاری نماز جمعه) با علما و شهیدان بزرگ ایران نفس کشیدم؛ بزرگانی چون امام خمینی. من نزد این عزیزان درس آموختم و در دنیایی زندگی کردم که نمی توانم در این دقایق کوتاه آن را تفسیر کنم؛ دنیایی پر از جان فشانی، قهرمانی، صبر، ایستادگی و پیروزی بود.(3)

امام خمینی رحمه الله نیز از ایشان قدردانی می کرد و با او دیدارهای خصوصی داشت. محبت امام خمینی رحمه الله به خاندان حکیم دارای پیشینه ای طولانی بود. ایشان در دیدار با شهید سید مهدی حکیم (برادر سید محمدباقر حکیم) به وی فرمود: «من شما را به دو جهت دوست دارم: اول آنکه فرزند آیت الله سید محسن حکیم هستید. دوم آنکه مجاهد فی سبیل الله هستید.» درباره سید یوسف، دیگر برادر حکیم نیز فرمود: «چهره اش ما را به یاد خدا می اندازد.»(4) همچنین به مناسبت شهادت چند تن از خانواده آیت الله حکیم به دست حزب بعث، پیامی صادر فرمود. در فرازی از پیام 28 خرداد 1362 (6 رمضان 1403) آمده است:

خبر بسیار اسف انگیز و حیرت بار شهادت شش شخصیت از بیت مرحوم آیت الله حکیم به دست صدام عفلقی، با کیفیتی که توسط فرزند برومند

ص:41

ایشان، جناب حجت الاسلام سید محمدباقر حکیم (حفظه الله تعالی) گزارش دادند، هر انسان باوجدانی را متأسف و ناراحت می کند.(1)

در 18 اسفند 1363 (16 جمادی الثانی 1405)، پس از شهادت ده نفر از علما و روحانیان بیت حکیم نیز فرمود:

این جانب به ملت عراق و بیت معظم مرحوم آیت الله حکیم رحمه الله و فرزند شجاع او سید محمدباقر حکیم، این مصیبت جان سوز را تسلیت عرض می کنم.(2)

ص:42

برادرش، آیت الله سید یوسف حکیم، از رفتن با آنان سر باز زد و با صدای بلند با مأموران سخن گفت تا مردم از موضوع باخبر شوند.(1)

او در سفر به کشورهای اسلامی و اروپایی توانست از جنایت های رژیم بعثی حاکم بر عراق پرده بردارد و در محافل گوناگون اعلام کرد که صدام جنایت کار، صدها هزار بی گناه را کشته است. این موضع گیری ها به اندازه ای مؤثر بود که سازمان ملل متحد از ایشان درخواست کرد مدارک و اسناد خود را در این زمینه، در اختیار این نهاد بین المللی قرار دهد.

از آنجا که شهید حکیم در مبارزه ها، از اسلام ناب محمدی و مکتب اهل بیت و سیره امام خمینی رحمه الله پیروی می کرد، برخی احزاب سیاسی عراق با او مخالفت می کردند. با وجود این، وی تأکید داشت که تنها اسلام می تواند مشکلات را حل کند، نه مکتب های بشری. بر این اساس، گرایش احزاب عراق به ابرقدرت ها را کار درستی نمی دانست. وی در ماجرای فلسطین نیز گام های بلندی برداشت و از عملیات های شهادت طلبانه در قلمرو این سرزمین اشغالی حمایت کرد. او در تمام کنفرانس های مربوط به فلسطین شرکت داشت و سخنرانی می کرد. همچنین معتقد بود صدام، دشمن مبارزان فلسطینی است و بسیاری از شخصیت های مبارز این دیار را ترور کرده است.(2)

شهید حکیم از طلایه داران مسئله وحدت و تقریب مذاهب اسلامی بود و در این زمینه آثاری هم نگاشته است. ایشان در زمینه مسائل حساس و مهمی چون حفظ نظام، حفظ مصالح اسلام، حفظ نفوس مسلمانان و پاسداری از مقدسات، در کنار مقاومت و نهی از منکر و امر به معروف، از توان بالای علمی هم برخوردار بود و به تطبیق سخنان و موضع گیری ها با شرع مقدس

ص:43

توجه ویژه ای داشت. ازاین رو، هیچ گاه در مقابل فشارها عقب نشینی نکرد و شکست نخورد.(1)

آیت الله حکیم از پایه گذاران «حزب الدعوة» بود که به رهبری شهید صدر تشکیل شد. یکی از کارهای اصولی و مهم این تشکیلات، تربیت جوانان عراق بود. تقدیم ده ها هزار شهید، و بسیج کردن ملت عراق در مبارزه با رژیم بعث، از نقش اثرگذار این تشکل، حکایت دارد.(2)

پس از آنکه حسن البکر در سال 1351، علما را بازداشت کرد، سید محمد باقر حکیم نیز بازداشت و شکنجه های شدیدی متحمل شد و یک سال بعد آزاد گردید. در سال 1353 بار دیگر او را بازداشت و روانه زندان کردند. ایشان پس از رهایی از زندان به فعالیت های جهادی خود ادامه داد تا در سال 1356 در مراسم عاشورای حسینی در کربلا برای انبوهی از عزاداران حضرت اباعبدالله(ع) سخنرانی پرشوری ایراد کرد که به بازداشت وی انجامید. پس از شکنجه های زیاد، سرانجام او را به حبس ابد محکوم کردند. سال بعد، با تصمیم رژیم بعثی مبنی بر عفو زندانیان سیاسی آزاد شد اما وی به فعالیت های سیاسی خود ادامه داد.

وی در سال 1359 پس از شهادت شهید سید محمدباقر صدر، تصمیم گرفت برنامه های مبارزاتی خود را در خارج از عراق پی گیرد. ازاین رو، نخست به سوریه رفت و پس از اندک مدتی از طریق ترکیه به ایران آمد.(3)

ص:44

ص:45

شده بودند از کشور خویش متواری گردند، در این سپاه عضویت داشتند.(1) آیت الله حکیم برای ادامه مبارزه و افشای توطئه های استبداد و استکبار، با اینکه از عراق ممنوع الخروج شده بود، مخفیانه به سوریه رفت و از آنجا به ایران هجرت کرد و بعد از سقوط صدام به عراق بازگشت.

ص:46

ص:47

ایشان را دستگیر کردند، من نشریه [ها] و اطلاعیه ها را در کیسه ای نهادم و با طنابی در چاه آویزان کردم تا وقتی از زندان مرخص شدند در اختیارشان قرار دهم. برای آزادی ایشان به همراه بچه هایم و شهید بنت الهدی صدر بارها ختم قرآن می گرفتیم. وقتی مصمم گردید از عراق بیرون رود، با اینکه مرا آزاد گذاردند که همراهشان بروم یا در عراق باشم، ترجیح دادم در کنار ایشان باشم و با بچه های کوچک، وی را همراهی کردیم. تنها دو دخترم که در عراق ازدواج کرده بودند، در عراق اقامت گزیدند. ما چهار ماه در سوریه ماندیم، سپس به ایران آمدیم که حدود 23 سال طول کشید.(1)

ص:48

وی را در حال گفتن ذکر می دیدند. دایم الوضو بود و به جای آوردن نماز شب، سنت همیشگی و تعطیل ناپذیرش بود، حتی خستگی ها و گرفتاری ها مانع این فریضه نمی شد. گاهی در برخی جلسه ها تا پاسی از شب، به پرسش های افراد پاسخ می داد، ولی این مسائل، موجب ترک نافله شب او نمی گردید. ایشان دو ماه رجب و شعبان را روزه می گرفت و بدین گونه به استقبال ماه رمضان می رفت. بر قرائت دعاها و انجام اعمال مستحبی ماه های قمری بسیار اهتمام داشت. هر روز مقید بود یک جزء قرآن بخواند و اگر به خاطر عذری یک روز موفق نمی شد، روز بعد دو جزء می خواند. دعای کمیل را با صدای زیبا و حزن آلود از حفظ می خواند، به گونه ای که شنوندگان را تحت تأثیر قرار می داد. شرکت فعال ایشان در صف های به هم پیوسته نماز جمعه _ که سرانجام در میان همین صف ها نیز به شهادت رسید_ خاطره ای خوش و انکارناپذیر برای مردم ایران است.(1)

شهید حکیم، بسیار خوش برخورد بود و مردم به راحتی با ایشان ارتباط برقرار می کردند. او رسیدگی به مشکلات مردم را در رأس امور اجرایی خود قرار داده بود. در هر مجلسی، به احترام کسانی که وارد می شدند، برمی خاست و با سیمایی باز و چهره ای خندان با همه احوال پرسی می کرد. مقید بود به نامه ها و ایمیل هایی که برایش فرستاده می شد، پاسخ دهد و خواسته ها را تا حد امکان، برآورده سازد. با وجود تراکم کاری فراوان، از وقت خود به طور کامل و منظم استفاده می کرد. روزی شانزده ساعت کار مفید انجام می داد و از هر فرصتی برای کارهایی چون نوشتن کتاب، تلاوت

ص:49

قرآن و حتی کاشت گل و گیاه و رسیدگی به امور خانه بهره می گرفت. ایشان مقدار زیادی از آثار خود را در مسیر تهران _ قم نوشته است و می گفت: «وقتی در اتومبیل هستم، آن قدر مشغول امور می شوم که فرصتی برای نگاه کردن به بیرون پیدا نمی کنم.»(1) او می کوشید با دیگران عادلانه رفتار کند و با وجود سن بالا و خستگی ناشی از فعالیت های روزانه، از رسیدگی به مردم غافل نبود.(2)

ص:50

ضداشغالگری تبدیل کرده بود. ازاین رو، منافقان و دشمنان داخلی و خارجی به فکر حذف فیزیکی وی افتادند تا شیعیان را از وجود چنین رهبری محروم سازند؛ غافل از آنکه شهادت آن عالم پارسا و مجاهد، خون تازه ای در رگ های شیعیان جاری خواهد ساخت.(1)

آیت الله حکیم، رهبر سیاسی قدرتمندی بود که هنگام ورود به عراق، جایگاهی ویژه و مردانی کارآزموده در اختیار داشت و سپاه بدر که به فرمان او سازمان دهی شده بود، برای خنثی ساختن توطئه های دشمنان اعلام آمادگی کرده بودند. این اوضاع، مخالفان را به شدت به هراس افکنده بود.(2) روشن است که حذف افراد و گروه های اثرگذار در سرنوشت سیاسی عراق، حضور امریکا را زیر سؤال می برد و مسئولیت چنین حوادثی در درجه اول متوجه اشغالگران است. در این حادثه هولناک، شاید عوامل دیگری هم نقش داشت، از جمله هواداران صدام که سیستم های اطلاعاتی و امنیتی را می شناختند یا گروه تروریستی القاعده. در عین حال نباید از نقشه های رژیم صهیونیستی غافل بود. برخی گروه های قومی نیز که اقتدار شیعیان را برنمی تابیدند، استعداد چنین حرکت ایذایی را داشتند.(3)

جمعه، اول رجب 1424 ه_.ق (ششم شهریور 1382) آیت الله حکیم برای اقامه نماز به حرم حضرت علی(ع) شرف یاب شد و پس از ابراز ارادت به پیشگاه آن امام پرهیزکاران، به سمت جایگاه ایراد خطبه رفت. آن روز با کمک خواستن از امیر مؤمنان، قرائت زیارت عاشورا، مقتل خوانی و گریه بر

ص:51

امام حسین(ع)، خطبه ها را پایان داد. پس از نماز، هنگام خارج شدن از حرم نیز سلامی دیگر به حضرت علی(ع) عرض کرد و وقتی دوباره برگشت تا نعلین را که از پایش بیرون آمده بود، بپوشد، برای بار سوم به امام شیعیان احترام کرد و خارج شد. اطرافیان با عجله وی را سوار خودرو کردند. حدود بیست متر جلوتر، ناگهان صدای انفجاری مهیب در فضا پیچید. خودرو حامل مواد منفجره، سمت راست، کنار بازار، در برابر حرم پارک شده بود و هنگامی که خودرو حامل آیت الله حکیم به مقابل آن رسید، منفجر شد. بر اثر این انفجار، هیچ نشانه ای از سرنشینان و خود آن خودرو باقی نماند. پیکر آیت الله حکیم نیز متلاشی گردید و 120 تن دیگر شهید و بیش از دویست نفر زخمی شدند.(1) بدین گونه حکیم 64 ساله که شصت و چهارمین شهید خاندان حکیم بود، به فیض والای شهادت رسید. برادرش، سید عبدالعزیز حکیم، این ترور را کار گروه القاعده می دانست. او پس از شهادت آیت الله حکیم، به اتفاق آرا، به ریاست مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق برگزیده شد که به تازگی درگذشت.(2)

آن شهید والامقام آن گونه که آرزو داشت، به دیدار حق رفت؛ زیرا در مکه همواره دعا کرده بود: خدایا می خواهم در راه تو شهید شوم و بدنم پاره پاره گردد.(3) مقام معظم رهبری به مناسبت شهادت وی سه روز عزای عمومی اعلام کرد و بیانیه ای در تاریخ 7/6/1382 صادر فرمود که در بخشی از آن آمده است:

ص:52

این شهید عزیز، عالم مجاهدی بود که سال های متمادی برای احقاق حق ملت عراق با رژیم خبیث صدام مبارزه کرد و پس از سقوط آن مجسمه شر و فساد، در مقابله با اشغالگران امریکایی و انگلیسی، همچون سد مستحکمی ایستاد و مبارزه ای دشوار را با نقشه های شوم آنان آغاز کرد و خود را برای شهادت در راه این جهاد بزرگ و پیوستن به خیل شهیدان خاندان معظم آل حکیم و دیگر شهیدان علم و فضیلت در عراق آماده کرده بود....

ص:53

ص:54

سرعت بخشید، بلکه ارتباط مردمان دیگر نقاط جهان اسلام با شهرهای زیارتی این سرزمین تشیع را توسعه داد.

مدرسه عظیم اسلامی، یعنی حوزه علمیه به نشر فرهنگ تشیع همت گماشت و آن را به کشورهای دیگر انتقال داد. اولین آنها مدرسه کوفه بود که اصحاب ائمه آن را اداره می کردند و تحت نظارت آن فروغ های فروزان، معارف تشیع را تبیین می کردند.

این مدرسه در زمان امام باقر و امام صادق(ع) به حداکثر رشد خود رسید، تا جایی که محدثین درباره اش گفته اند نهصد نفر در مسجد کوفه از امام ششم حدیث نقل می کردند. زمانی که بغداد، مرکز حکومت سرزمین های اسلامی تعیین گردید، این حوزه به آن شهر منتقل شد و در عهد شیخ طوسی به نجف اشرف انتقال یافت و بعد از آن طی مراحلی و توأم با تحولاتی، تا کربلا و حله گسترش پیدا کرد و این مدرسه علمیه نقش بزرگی در شکل گیری تشیع در عراق داشت.

حماسه خونین کربلا و قیام امام حسین(ع) و فاجعه ها، رنج ها و محنت های اهل بیت و آثار و بازتا ب های این وقایع بر عراق و مردمش و خون خواهی امام حسین(ع) توسط مردم عراق و تداوم نهضت حسینی توسط آنان، از مسائل مهمی هستند که در تحکیم ریشه های تشیع در عراق و اشتیاق آنان به اهل بیت بسیار مؤثر بودند».(1)

ص:55

واحدی است و دشمنان و مستکبران، دشمن مشترک ما هستند و نیز مطرح ساختن حقوق قشرهای مختلف مردم بایستی ضمن توجه به توان مندی ها، لیاقت ها، مساوات و عدالت صورت گیرد و این طور نباشد که گرایش های مذهبی، علت محرومیت گردد و در این راستا ضرورت دارد وحدت امت حفظ شود و به تعدد فرهنگ ها احترام گذاشته شود. اتحاد مردم از مصالح عالی اسلامی است که پیامبر، ائمه و علمای بزرگ اسلام بر آن توجه و تأکید داشته اند و عملی ساختن آن از طریق عمل کردن به دستورات دینی، منطق اهل بیت(ع) و آموزه های معصومین میسر خواهد بود. همچنان که امامان در تحقق وحدت اسلامی نقش اصلی را داشتند، آموزه و منش آنان در این خصوص آشکار بود، ولایت و سیر در مسیر آنان نیز یکی از محورهای وحدت مسلمانان است. اگر خواسته باشیم وحدت اسلامی را حفظ کنیم، باید به دو مسئله توجه کنیم: اول اینکه مسلمانان در چهارچوب موّدت و محبت اسلامی با یکدیگر برخورد کنند و به مقدسات هم احترام بگذارند و زمینه آزادی کلام و گفت وگو در تمامی مسائل اسلامی را فراهم نمایند، چنان که در میان علمای اسلامی می بینیم که چگونه با حفظ احترام یکدیگر و نظرات هم، افکار یکدیگر را ارزیابی می کنند و صواب و خطای یکدیگر را برای هم مشخص می کنند و این می تواند نمادی برای وحدت میان تمامی مذاهب و فِرَق اسلامی باشد و آغازی برای دست یابی به عدالت و حق و ابزاری برای ایجاد وحدت و تقویت روابط دینی و فکری و انسانی، منافع سیاسی و اجتماعی آنان باشد. دوم اینکه وحدت را از طریق تحمیل یک فکر و یک نظر و یک موضع مشخص بر مردم محقق ساخت و این شیوه ای است که حکام مستبد پیش می گیرند و اگر مخالفتی با رأی و نظرشان مشاهده نمایند، به سرکوب و زندان یا تبعید و حتی نابودی افراد مخالف می پردازند و

ص:56

به این ترتیب، تحقق وحدت، یک سویه می شود و طرف مقابل یا باید ساکت شود و در صحنه ها حاضر نگردد یا اینکه نابود شود و کسی از آنان باقی نماند».(1)

ص:57

شیوه های زندگی و کشورداری ادامه داد. این رفتار را می توان به طور آشکار در سخنان او، روابط ایشان با دیگران یا در جریان دیدارهای پی درپی ایشان با رزمندگان مجاهد، خانواده های شهدا و عموم مردم یا رفتارهای شخصی ایشان در نوع غذا خوردن، پوشیدن لباس، انتخاب مسکن و به طور کلی، ساده زیستی ملاحظه کرد».(1)

ص:58

کردم که نمی توانم در این دقایق کوتاه آن را تفسیر کنم. دنیایی که پر از جان فشانی، قهرمانی، صبر و ایستادگی و پیروزی های الهی بود. دنیایی که با سازندگی این کشور بزرگ، با عزت و کرامت اسلامی، محبت اهل بیت(ع)، مؤمنان عاشق امام حسین(ع) و مفتخر به داشتن بارگاه متبرک امام رضا(ع) همراه است. من در تمام این دوره با بزرگواری، عزت [و] کرامت، عشق، مهربانی و جهاد، در ایران زندگی کردم. افتخار ما و شما در این است که شهیدانمان را چون ستاره ای پس از ستاره ای دیگر برای اوج، تعالی و قرب به خداوند، به سوی شهادت فرستادیم و خداوند را به خاطر این نعمت بزرگی که به ما و شما عطا کرد، شکرگزاریم».(1)

ص:59

8. فرهنگ ایثار، شهریور و مهر 1382، شماره های 10 و 11.

9. شبکه اینترنتی صادقین: www.sadeqin.com

10. سایت بنیاد شهید انقلاب اسلامی.

ص:60

ص:61

7. رابطه شهید حکیم با امام خمینی و اثرپذیری او از روش ها و راهبردهای امام خمینی در برخورد با استکبار.

8. بررسی علت های اقامت طولانی شهید حکیم در ایران و چگونگی تأسیس مجلس اعلای انقلاب اسلامی با نظارت وی در ایران.

9. ویژگی های رفتاری و اجتماعی و ارتباط های مردمی شهید حکیم.

10. بررسی ریشه های ترور شهید حکیم.

ص:62

4. آیت الله حکیم در تصحیح و چاپ چه کتاب هایی با شهید صدر همکاری داشت؟

الف) فلسفتنا ب) اقتصادنا

ج) الف و ب (د) سنت های تاریخ در قرآن

5. آیت الله حکیم، راه نجات مسلمانان از کمند استکبار را چه می دانست؟

الف) اتحاد شیعه و سنیب) تقریب مذاهب اسلامی

ج) مقاومت د) تمسک به مکتب اهل بیت (

6. کدام یک از این مؤسسه ها را شهید محمدباقر حکیم بنیان نهاده است؟

الف) مدرسه شهید صدر در تهران ب) حوزه علمیه خواهران

ج) مجلس اعلای انقلاب اسلامید) تمام موارد (

7. محمدباقر حکیم با چه کسی ازدواج کرد؟

الف) دختر محی الدین ممقانی( ب) دختر کاشف الغطاء

ج) خواهر شهید صدر د) هیچ کدام

8. شهید محمدباقرحکیم در چه تاریخی به شهادت رسید؟

الف) 25 شوال 1424ب) 7 رجب 1424

ج) اول رجب 1425د) اول رجب 1424(

ص:63

3. شهید حکیم در چه عرصه هایی با شهید صدر همکاری داشت؟

4. آثار سید محمدباقر حکیم بیشتر در چه زمینه هایی است و چه مسیر فکری و کلامی را تعقیب می کند؟

5. سید محمدباقر حکیم در زمینه اداره امور کشورهای اسلامی، به ویژه عراق، چه دیدگاهی داشت؟

6. سید محمدباقر حکیم در چه مسئولیت هایی، انجام وظیفه کرد؟

7. آیت الله حکیم با چه انگیزه هایی سپاه بدر را تشکیل داد؟

8. در خلق و خوی شهید سید محمدباقر حکیم چه ویژگی هایی برجسته ترند؟

9. به چه دلیل درس آیت الله خویی برای سید محمدباقر حکیم جاذبه داشت؟

ص:64

ص:65

9.عبیری، عباس، دیدار با ابرار، جلد 19، (سید محسن حکیم مرزبان حوزه نور)، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1372.

10.گروهی از نویسندگان (الهه کولایی و دیگران)، یادوار شهید آیت الله سید محمدباقر حکیم، قم، ناصر، 1360.

11.گفت وگو با سید محمدباقر حکیم، یادواره شهید آیت الله سید محمدباقر صدر، قم، ناصر، چاپ اول، 1360.

12.مصباح نجفی، ترجمة الامام حکیم، نجف اشرف، بی تا.

13.موسوی، سید محمد، زندگی نامه شهید آیت الله صدر، قم، نشر بشیر، بی تا.

ب) نشریات

1.«آیت الله حکیم مجاهدی با فریاد رسا در برابر طاغوت»، شاهد یاران، شماره 41 و 42، فروردین و اردیبهشت 1388.

2.«پیام های تسلیت به مناسبت شهادت آیت الله حکیم»، روزنامه انتخاب، 9/6/1382، شماره 1258.

3.«تحلیلی از نقش حکیم در عراق»، فرهنگ ایثار، شهریور و مهر 1386، شماره 36 و 37.

4.«حکیم شهید شد»، روزنامه انتخاب، 8/6/1382، شماره 1257.

5.«حکیم قهرمان مبارزه و شهادت»، پیام آستان، 17/6/1382، شماره 43.

6.«سرانجام حکیم را زدند»، جام جم، 8/6/1382، شماره 950.

7.«گزارش سومین شب همایش قرآن و توسعه فرهنگی»، مجله گلستان قرآن، سال ششم، آبان 1382، شماره 163.

ص:66

8.«گزارش مراسم بزرگداشت شهادت آیت الله حکیم»، جام جم، 10/6/1382، شماره 952.

9.«گفتگو با همسر شهید حکیم»، نشریه پرتو، 25/6/1383، شماره 246.

10.حسنی، الف، حکیم، «مجلس اعلا و عراق»، مجله شاهد، مهر 1382، شماره 341.

11.حکیم، سید محمدباقر، «تاریخ تشیع در عراق»، شاهد یاران.

12.____________________ ، گزارش سخنرانی در شهر مقدس کربلا، روزنامه اطلاعات، 4 خرداد 1382، شماره 22778.

13.___________________ ، گفت وگوی منتشرنشده، شاهد یاران.

14.___________________ ، ویژگی های امام خمینی، شاهد یاران.

15.حکیم، سید محسن، «طرح گفتمان مکتوب سیاسی مجلس اعلاء»، همشهری، 5/6/1381.

16.________________ (برادرزاده و مشاور سیاسی رئیس مجلس اعلاء)، گفت وگو با مشاور سیاسی رئیس مجلس اعلاء، کیهان، 15/7/1382، شماره 17779.

17.حکیم، عبدالعزیز، گفت وگو با روزنامه الحیاة، هفته نامه بعثت، سال 24، شماره 1185.

18.خامنه ای، سید علی (مقام معظم رهبری)، پیام به مناسبت شهادت آیت الله سید محمدباقر حکیم، روزنامه همشهری، 8/6/1382، شماره 3152.

ص:67

19.ذاکری، محمدسعید، آیت الله حکیم باید شهید می شد، کیهان، 26/6/1382، شماره 17763.

20.زائری، محمدرضا ، حکیم و آثارش، کتاب هفته، 15/6/1382، شماره 136.

21._______________ ، از خاندان دانش و شهادت، اطلاعات، 12/6/ 1382، شماره 22886.

22.شصت و چهارمین شهید خاندان حکیم، کیهان، 13/6/1382، شماره 17753.

23.شهادت آیت الله حکیم و شرایط خطیر عراق، روزنامه اطلاعات 13 و 15 شهریور 1382، شماره های 22863 و 22864.

24.فویه، پیتر، «مردان مقدس عراق»، همشهری، 10/3/1382، شماره 312.

25.قاسم زاده، ابوالقاسم، «حکیم و حکمت شهادت»، روزنامه اطلاعات، 10/6/1382، شماره 22860.

26.نگاهی به زندگی شهید آیت الله سید محمدباقر حکیم، هفته نامه بعثت، شماره 1164، 12/6/1382.

پایگاه اینترنتی

1.شهید محراب؛ آیت الله سید محمدباقر حکیم، www.sadeqin.com.